 |
| Jerzy Tchórzewski |
|
|
Jerzy Tchórzewski (ur. 24 kwietnia 1928 w Siedlcach, zm. 25 grudnia 1999 w Warszawie) – polski malarz, grafik, poeta.
Walczył w szeregach Armii Krajowej (1943–1944). Studiował malarstwo w latach 1946–1951 w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. W okresie studiów związał się ze środowiskiem Grupy Krakowskiej II. Uczestniczył w I Wystawie Sztuki Nowoczesnej w Krakowie (1948/1949). Na Ogólnopolskiej Wystawie Młodej Plastyki w Arsenale (1955) otrzymał nagrodę równorzędną. Do czasu „Arsenału” malował figuratywnie pod wpływem surrealizmu, potem zajął się ekspresyjnym malarstwem abstrakcyjnym.
Debiutował na I Wystawie Sztuki Nowoczesnej w Krakowie w 1948/49. Po studiach przeniósł się do Warszawy, gdzie w 1954 podjął pracę pedagogiczną w Akademii Sztuk Pięknych. Prowadził pracownię malarstwa na Wydziale Grafiki.
 |
| Jerzy Tchórzewski, "Kompozycja III", 1957 olej, płótno, 95 x 135 |
Już od wczesnego, figuratywnego okresu twórczości (1948-1955), kiedy umieszczał sylwetki ludzkie i fantastyczne, "przedpotopowe" stwory w wyimaginowanych pejzażach, odznaczał się typem wyobraźni bliskim surrealizmowi. Po 1955 zaczął malować abstrakcyjne wizje kosmicznych kataklizmów, wulkanicznych erupcji, rozbłyskujących i niknących gwiazd. Ich mrok rozdzierały poszarpane linie błyskawic, spływającej lawy czy elektrycznych wyładowań (Tworzący się krajobraz, 1956-1957). Niekiedy w kompozycjach pojawiały się kształty ludzkie i zwierzęce, przywodzące na myśl mity o powstaniu świata, tytanach, Prometeuszu, itp. (Pierwsze kroki, 1958; Ocalony, 1959).
Mimo że Jerzy Tchórzewski od połowy lat 50. mieszkał w Warszawie i głównie tutaj był aktywny jako artysta i pedagog (od 1962 roku prowadził Pracownię Malarstwa i Rysunku na Wydziale Malarstwa i Grafiki warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych, a w 1964 roku uzyskał tytuł docenta), czuł się związany z Krakowem. Szczególnie silne więzi łączyły go ze środowiskiem powojennej krakowskiej awangardy, co wielokrotnie podkreślał, m. in. w wywiadzie udzielonym wiele lat później Zbigniewowi Taranience: „W Krakowie się zresztą uformowałem i określiłem; uważam, że lata 1946–1948 były wspaniałe, był to w moim przekonaniu okres bardzo interesujący, twórczy, żywy, jeśli idzie o atmosferę — była ona gorąca i czysta”2. ,,Moją rodziną artystyczną jest «Grupa Krakowska»” przyznał w rozmowie ze Zbigniewem Herbertem w 1961 roku. Począwszy od 1958 roku wystawiał, wspólnie z innymi artystami II Grupy Krakowskiej, w Galerii Krzysztofory w Krakowie. Liczne teksty, które Tchórzewski poświęcił przyjaciołom artystom, stanowią dzisiaj nie mniej ważną część jego spuścizny literackiej niż wspomnienia, teksty o sztuce i poezja.
 |
| Jerzy Tchórzewski,, Wyrastający Budding'' 1953 |
U Jerzego Tchórzewskiego dobrze widoczne są źródła tego specyficznego postrzegania świata już we wczesnych pracach, jeszcze z czasu studiów. Na wystawie prezentowane będą głównie dzieła z lat 50., a więc powstałe krótko po zakończeniu edukacji. Powstające wtedy pejzaże mają w sobie wiele tajemnicy i trudnej do opisania grozy, której nie można wytłumaczyć samymi tylko przeżyciami wojennymi. Stąd w większym stopniu wyniknęła abstrakcja, często związana wówczas z rodzajem lęku przed ukazaniem świata takim jakim jest. Widoki te nie przypominają żadnego konkretnego miejsca, są raczej swobodną sugestią nieistniejącej przestrzeni kształtowanej zgodnie z kaprysami wyobraźni. W takim otoczeniu pojawiają się fantastyczne rośliny i stworzenia, ale nade wszystko nie do końca realne, nagie kobiety. Nawet piękno ciała naznaczone jest jakimś piętnem spotwornienia świata. Z czasem scenerie te przerodziły się w bardzo sugestywne, apokaliptyczne przestrzenie pełne klifów, nieokreślonych stalaktytów i stalagmitów, gdzie wszystko zdaje się zagrażać. Tę w pełni już uformowaną twórczość malarską reprezentują obrazy z trzech kolejnych dekad: lat 60. 70. i 80, dopełniające katastroficzną wizję, która rodziła się na eksperymentalnym polu trudnej do kategoryzacji monotypii.
 |
| Jerzy Tchórzewski ,,Sacrum'' 1971-1972 |
Ta specyficzna technika, popularna wśród członków zarówno I jak i II Grupy Krakowskiej, doskonale nadawała się do szybkiej, na poły malarskiej rejestracji trudnych i nieoswojonych przeżyć, które przez całe życie powracały do Tchórzewskiego. Jako mały chłopiec widział bowiem walki na ulicach, spadające bomby, uczestniczył też w akcjach dywersyjnych AK i obserwował z bliska eksterminację Żydów. Wszystko to znalazło odbicie w jego sztuce. Rysunek towarzyszył mu od najmłodszych lat, dlatego nigdy nie rozstawał się ze swoim szkicownikiem i już od pierwszych lat szkolnych marzył o studiach na Akademii. Najstarszy prezentowany na wystawie rysunek stworzył w wieku 24 lat, gdy jego warsztat był już technicznie wypracowany. Stąd też duża swoboda i śmiałość rozedrganej, nerwowej kreski, po której łatwo go rozpoznać. Rysunki Tchórzewskiego wykonane tuszem są stosunkowo spokojne, co z pewnością wynika z dyscypliny pracy ze stalówką, dlatego też łączone z lawowaniem są już zdecydowanie bardziej dynamiczne. Pełnię ekspresji uzyskał jednak dopiero w monotypii, w której, jak na malarza przystało, korzystał z właściwości różnorodnych farb. Efekty procesu twórczego często są na tyle oryginalne, że nie sposób na podstawie samej odbitki ocenić z jakich metod korzystał.
Zaskakuje podejście artysty do relacji malarstwa i grafiki, ponieważ – jak sam powtarzał – obraz nie stanowił dla niego inspiracji do grafiki, lecz odwrotnie, to grafika prowokowała nowe rozwiązania i generowała pomysły na obrazy. W obu dziedzinach uzyskiwał trochę odmienne efekty, jednak wspólna dla nich substancja farby zbliżała je do siebie. Dzięki temu również w monotypii dostrzec można wyraźną fakturę, choć nie tak grubą jak w obrazach olejnych. Wizja twórcza, krystalizująca się już w czasie studiów była od początku bardzo spójna, dlatego technologiczne uwarunkowania nie wpływały znacząco na uzyskiwane efekty, choć w pełni korzystał z właściwości każdego materiału.
Około 1963 roku rozpoczyna się najdojrzalszy, najbardziej charakterystyczny etap dla twórczości artysty. W jego pracach pojawiają się "twory" o demonicznym charakterze, to jakby jakieś resztki, cienie człowieczeństwa, wypełniają one wyobraźnie malarza i to malarstwo nadając mu trudny do rozszyfrowania kod.
 |
| Jerzy Tchórzewski,,Gorący świat'' |
W obrazie surrealistyczna, przerażająca postać zajmuje swoim kształtem niemal całe pole obrazowe, unosząca swe ramiona - skrzydła ku górze, jawi się tu jak złowrogi demon. Wynurza się z abstrakcyjnego tła, staje się złowieszczym znakiem niepokoju czy wręcz przerażenia. Artysta być może wprowadza nas w świat swoich lęków, wydobywa na powierzchnie swoje demony. Przenosi do surrealistycznych wizji, w których odnajduje formę dla ich wyrażenia. Fantastycznie dobrane kolory, utrzymane w ciepłej palecie, prowokują wręcz do określenia jej piekielną z wszechogarniającą czerwienią na czele.W roku 1987 uzyskał tytuł profesora, w 1998 przeszedł na emeryturę.W 1984 otrzymał Nagrodę im. Jana Cybisa.
 |
| Jerzy Tchórzewski, „Łowcy gwiazd”, 1988, akryl na papierze, 70x100 |
Oprócz sztuk plastycznych Tchórzewski zajmował się poezją. Zbiór wierszy z lat 1988–1996, pt. „Wieczny początek gwałtownej chwili” ukazał się pośmiertnie w roku 2003. Autor wspomnień: Świadectwo oczu. Wspomnienia z lat 1946–1957, Kraków 2006 i Świadectwo dojrzałości. Wspomnienia z lat 1928–1945, Katowice 2007.
